Игълан ителмәгән сугыш-3

Өченче өлеш.  Беренче һәм икенче өлешләрен бу бит астындагы сылтама буенча укып була.

Өченче бүлек

Күзәтү астында

Кытайга бу юлы барганда автор үз машинасы белән сәяхәт итә. Унбиш ел элек Кытайга эләгү күпкә җиңелрәк булган икән. Илгә керергә рөхсәтне ул ярты ел алдан ала – аны махсус Кытай туристик оешмасы гына бирә. Чикне узганда аларны гид каршы алырга тиеш була. Билгеле, чит ил телефоныннан  аңа шалтырату – башка сыймаслык хәл. Шуңа күрә автор ажа хщбщр иткщндщ чиктәге хәрбиләрнең телефонын сорап тора.

Кытайдагы нефть һәм газның күпчелеге Синьцзянда чыгарыла. Иң мөһиме: Кытай белән Якын Көнчыгыш һәм Европа базарларын тоташтырырга тиешле “Бер юнәлеш һәм бер юл ” проектында Синьцзян үзәк шәһәрдән санала. Шуңа да каланы төзекләндерәләр, юлларны ремонтлыйлар.

Элеккеге барактан җилләр искән. Яңа постта бер йокылы-уяулы солдат урынына хәзер бер отряд хәрби тора. 2014 нче елда чик янындагы бәрелештә  унбер уйгыр һәм бер кыргыз һәлак була. Аларда утлы корал табылмаса да,  ләкин һәрберсендә Коръән, компас, пычак һәм бау булганга күрә, кыргыз хакимияте һәм кытай комиссиясе аларны террорист дип игълан итә һәм чиктәге тикшерүне көчәйтә.

Чиктәге һәр постны узганда (ә аларның саны якынча 5) автор һәм аның иптәшләрен фотога төшерәләр, паспортларын тикшерәләр. Моннан тыш, юл буенда видеокамералар да куелган. Ләкин бу тикшерүләр сәяхәтнең башы гына булган икән. Туристлар гидны – спорт киемендәге уйгыр ир-атын очратканнан соң да берничә пост үтәләр. Боларында исә тагын да катырак тикшерәләр: телефоннарны ачып карыйлар, нейтраль полосада төшерелгән фотоларны бетерәләр. Сәяхәткә алынган йөкне рентген аша үткәрәләр, ә китап һәм язмалар аерым карала һәм укыла.

Чиктәгеләр тикшерүе тәмамлангач, хәрбиләрнеке башлана – һәр компьютерга видеоларны, фото һәм элемтәләр исемлеген “укый” торган махсус җайланма тоташтырыла. Mobile Hunter дип аталган бу җайланма авторның ноутбугына кушыла алмый, шуңа күрә андагы файлларны хәрбиләр үзләре карап чыга. Автор элек уйгырларны төшергән фотолар өчен кайгыра, әмма хәрбиләр аларны тапмый. Тикшерүдән соң һәрбер туристның телефонына JingWang Weishi кушымтасы куела. Ул мөселманнарны күзәтү өчен махсус эшләнгән. JingWang Weishi полициягә телефон моделе, номеры һәм хуҗасының номерын җибәрә, соңыннан телефонга килгән һәр мәгълүматны тикшереп бара, “зыянлы”сын күрсә, хуҗасына дәүләтнең бу мәгълүматны куркыныч дип табуын күрсәтә. Автор үзенең телефонын тикшерүдән яшереп калдыра.

Паспорт контролен узу өчен туристларга юлны дәвам итәргә кирәк була. Асфальт юл буйлап камералар урнаштырылган: аларның “күзләре” берәү генә, ләкин бер ноктада алар дүртәү-бишәү, шуңа күрә бөтен нәрсәне “күрәләр”. Машина номерын гына түгел, йөртүченең битен дә “таный”. Кич белән камера өстендә көчле ут яна, әгәр шул яктылыктан күзеңне кул белән капласаң, камерадагы ут янып-сүнеп кулны төшерергә “куша”.

Өч ел элек Кытай шәхси һәм дәүләт күзәтү базаларының уртак системага берләшүен игълан итә . Ул 2020 нче елга илдәге бөтен халыкны бер базага туплап бетерәчәк, дип көтелә.

20 миллион видеокамераның күпчелеге Синьцзянга куелган. 2016 нчы елга эчке иминлек өчен киткән акча чик саклауга тотылганыннан  13%ка күбрәк. 2014-2016 елларда Синьцзян, башка районнар белән чагыштырганда, күзәтүгә ике тапкыр күбрәк акча тоткан, ә 2017 елда — 3 тапкыр. Бүгенге  кытай полициясенә шикле кешене эзләп табып кулга алу өчен 7 минут вакыт җитә.

Әлбәттә, тәртипне видеокүзәтү ярдәмендә генә сакламыйлар, Чэнь Цюаньгаоның беренче ел идарә итүендә үк хәрби көчләр ун меңләп кешегә арттырыла. Иң түбән дәрәҗәләргә уйгырларны да алалар. Гадәттә, автомат бары командир-кытайларда гына була. Ә гади хәрбиләр резин саплы һәм корыч очлы сөңге кулланалар. Шулай ук табагачка охшаган кораллары да булырга мөмкин: аның очына электр тогы җибәрелеп алар каршылык күрсәтүчеләрне “тынычландыралар”.

Чикне узу якынча 26 сәгатьне ала. Шуңа күрә туристлар икенче көнне генә барысын да үтеп бетәләр.

Кашгарга кергән автор аптырап кала: элеккеге әкияти шәһәр бөтенләй юкка чыккан,  үзгәргән, яңарган. Каланы төзүче кытайлылар иске Кашгар белән озак “көрәшкән”, күрәсең. Караңгы урамнар, буялган диварлар һәм комнан ясалган кирпечтән төзелгән мәчетләр авторның килүендә инде бөтенләй булмый. Алар урынына күпкатлы фатирлар “аякка баса”.

Кашгарның  иң зур югалтуы – урам тормышы. Тимерчеләр, балта осталары, урамдагы сәүдәгәрләр, ишәк өстендә йөртә торган “барабыз”лар юкка чыга. Элеккеге азык-төлек базарында токмач һәм сарык башларын әле дә саталар, ләкин сатып алучылар – кытайлар гына. Ә берән-сәрән күренүче уйгырлар беләгенә аларның дәүләт лицензиясен алуын исбатлаучы сары язулы бау бәйләнгән.

Бөтен җирдә видеокамералар эленгән. Шәһәр өлешләргә бүлгәләнгән һәм аларны үткәндә уйгырлар пластик карталарын күрсәтергә, букчаларын ачарга һәм күз алмасын скан аша үткәрергә тиеш. Аерым очракларда полиция хезмәткәре телефонны да сорап ала. Шул ук эшләрне уйгыр кешесе банкта, хастаханәдә, кибеттә һәм җир асты юлында эшли. Урамда тәртип саклаучы хезмәткәрләр дә йөреп тора. Авторның полиция хезмәткәрен фотога төшергәнен күргәч, берсе аны туктатып, фотоны бетерттерә һәм кич буе аның артыннан калмыйча күзәтеп йөри.

Шәһәр эчендә бер-ике мәчет сакланып калган, ләкин аларга тимер йозак эленгән. Уйгырларның данлыклы “пычак”ларын да инде хәзер сатмыйлар. Сатучылар бу сүзне ишеткәч, “юк-юк” дип кулларын бутыйлар. Бары бер җирдә генә пычакларны күрсәтәләр. Ләкин алары да мескен хәлдә була:пычакларны “болгарка” белән икегә бүлгәннәр, сатучы аларның сабын гына сата. Ашарга пешергәндә кулланыла торган иң гади пычакларны сатып алганда да уйгырлар аның хуҗасын күрсәтә торгна QR-кодны яздырырга тиеш. Аксу шәһәрендә исә ресторандагы пычакларны чылбыр белән диварга беркетеп куйганнар.

Алсу Сәлах

(дәвамы бар)

Игълан ителмәгән сугыш-2

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован.



Бу мәкаләләрне дә укырга тәкдим итәбез

Башка кызыклы язмалар

16+ © 2018-2021. Разработка сайта: Диалогия 

"Җайдак" интернет-басмасы язмаларын һәм хәбәрләрен социаль челтәрләрдә, массакүләм мәгълүмат чараларында таратканда гиперсылтама кую
яки "Җайдак" интернет-басмасы" дип язманың чыганагын күрсәтү мәҗбүри.

Өскә мен