Дин кануннары буенча электән үк мөселманнарга рәсем ясарга ярамый дип санаганнар. Алай гына да түгел, өйдә каллиграфиядән, шамаилләрдән кала рәсем шәкелендәге әйбер тотарга ярамаган. Ләкин заманалар үзгәрү белән дөньяга карашлар да үзгәргән. Татарлар арасында искиткеч гүзәл картиналар тудыручылар күп. Бүгенге көндә татар рәссамнарының картиналары дөнья күләмендә лаеклы урын алып тора. Шулай да, татарлар кайчан рәсем ясый башлаган икән дигән сорау туа.
Кешелек барлыкка килгәннән бирле адәм балалары үзләренең эзләрен калдырырга омтылган. Бу безнең канга шулхәтле сеңгән ки, хәтта кече яшьтән үк агач кайрысына исемнәребезне язабыз, карда, диварларда вакытлы гына булса да безнең кемлегебезне күрсәтүче тамгалар салабыз. Мәгарәләр эчендә табылган рәсемнәрдә дә кешелекнең үз дан-шөһрәтен киләчәк буынга тапшырып калдырасы килү теләге ачык чагыла. Шунлыктан, безнең ерак бабаларыбызның бу өлкәдә үзләрен сынап караулары бәхәссез. Болай уйласак, безнең этносның рәсем ясау тарихы шул таш гасырларга барып тоташа дигән нәтиҗә килеп чыга.
Кызганыч, безнең көннәргә кадәр Идел Болгары чорындагы рәссамнарның эшләре килеп җитә алмаган. Алай гына да түгел, хәтта Казан ханлыгының да, Рус дәүләте чорында иҗат итүчеләрнең дә рәсемнәре безгә билгесез. Бер яктан бу дини үзенчәлекләр белән, икенче яктан тарихи чынбарлык белән бәйле. Архитектура үрнәкләрендәге кульязмалар, шамаилләр (җанлы предметлар анда, билгеле булганча, сурәтләнми) сакланып калган һәм аларны музейларда күрергә мөмкин. Татар осталары каллиграфия өлкәсендә матур үрнәкләр калдырганнар. Гарәп язуы белән язылган бу эшләр Ауропа рәссамнарының рәсемнәреннән бер дә ким түгел.
Татар рәсем сәнгатендәге инкыйлаб исә илдәге инкыйлаб белән бер чорга туры килә. Бу 1917 елдан соң урнашкан яңа системага бәйле. Белгәнебезчә, бу вакытта “совет кешесе” милләтендәге халыкны барлыкка китерергә тырышкан большевиклар дин иреген кысалар. Шул исәптән ислам дине дә тыела башлый. Әлеге күренеш рәсем сәнгате өчен уңай нәтиҗә китерә: теләгән һәркем рәсем ясый ала, сурәтләнгән кеше, хайваннардан курку юкка чыга. Шуңа күрә ХХI гасыр кешесенең әлеге мәгълүматка исе китә, безнең бөтен дөньябыз рәсем, кеше сурәтләре белән уратып алынган бит.
Шулай итеп, бүгенге көндә еш телгә алынган, татар сәнгатендә танылган рәссамнар калкып чыга: Бакый Урманче, Илдар Зарипов, Лотфулла Фәттахов, Харис Якупов. Аларның эшләре Татарстанда, Россиядә генә түгел, ә чит илләрдә дә билгеле. Картиналарын дөньякүләмендәге музейларда күреп була. Гомумән, бу елларны татар рәсем сәнгатенең чәчәк ату чоры дип атап була.
Билгеле, бу заман кешеләре идеологиягә буйсынып эшләгән, сәяси чынбарлыкка каршы төшәрлек әсәрләр иҗат итмәгән. Һәм алар барысы да рәсем сәнгатендәге бер юнәлешкә карый, бүгенге көндә без аны “совет чоры рәсем сәнгате” дип атыйбыз. Бу картиналарда коммунизмның якты киләчәгенә, барлык кешеләрнең тигез булачагына ышанган рәссам хыяллары тасвирланган. Бу әсәрләр – Җирдәге җәннәт өчен космоска чыга алган, Бөек Ватан сугышында җиңү яулаган, елгаларның агышын үзгәртергә теләгән халык сурәтләре.
Татар халкы рәсем ясый башламаган булса, дөньякүләм рәсем сәнгате нәрсә югалткан булыр иде икән дигән сорауга төгәл җавап биреп була.
Үзгәртеп коруның шифалы җилләре исә башлагач, сәяси киеренкелек кими, цензура көчен югалта башлый. Бу, үз чиратында, татар рәсем сәнгатенең яңа формалар алуына һәм халык алдында абруе үсүгә китерә. Төрле жанрларда һәм сынлы сәнгатьнең төрле юнәлешләрендә иҗат итүче рәссамнар барлыкка килә. Татар рәссамнары исемнәре дөньяга таныла. Мисал өчен бөтен дөньяга танылган сюрреалист Ильяс Фәйзуллин, рәссам-бутафор ясаучы Илгизәр Хәсәнов, беркатлы (наив) сәнгать вәкиле Альфрид Шәймәрданов эшләре таныла. Ә татар милләте вәкиле Ильяс Айдаровның картиналары кешелек тарихында беренчеләрдән булып халыкара космик станциядә үз урыннарын табалар.
Алсу Сәлах
