Кечкенә чакта сагыз дип сумала чәйнәгәнемне хәтерлим. «Җайдак»ны укчылар арасында да андыйлар күптер. Ишегалдында утыннар  янында тузанга батып беткән кара таш ята иде. Җирдә яткан шул сумаланы тешләп ала идек тә рәхәтләнеп лач-лоч чәйни идек. Шул каты «сагыз»ны чәйни-чәйни, дуслар белән рәхәтләнеп урамда көннәр буе трай тибәсең. Тәмле булмаса да, әллә ни сузылмаса да, (бүгенге сагызлар кебек аны кабартып та, шартлатып та булмый иде), авызлар арып беткәнче, яңак сөякләре авыртып сызлый башлаганчы чәйни идек. Хәзерге балаларга сөйләсәң, ышанмаслар да. Балачагымда телевизордан мультфильмны атнасына иң күбе ярты сәгать кенә күрсәткәннәренә кызым әле һаман да ышанып бетә алмый. Менә шул кап-кара сумала сагыздан да тәмле нәрсә юк кебек иде. Ә инде беренче совет сагызларын 1980 нче еллар уртасында чәйни башлаганым истә. Баксаң, бу продуктны җитештерә башлауга фаҗига сәбәпче булган икән…

Көнбатышта киң таралуы аркасында сагыз Советлар Союзында «буржузия символы» булып саналган. 1960 нчы елларда илдә космосны үзләштерү, ашкынып кораллану, империалистлар һәм АКШның союздаш илләренә каршы көчле көрәш бара. Америка җәмгыятенең атрибутикасы булганга, СССРда сагыз тыела. Шунысын да әйтик, АКШта инде бу товар 100 еллап элек барлыкка килгән булган.

«Идеологик яктан зыянлы продукт» дистә еллар дәвамында СССРга чит илдән кайтартылган. Узган гасырның 70нче елларында сагыз балалар һәм үсмерләрнең иң яраткан әйберенә әверелә. Балачагы шушы чорга туры килгәннәр бер сагызны бишкә бүлеп чәйнәүләрен, аның кәгазъләре белән төрле уеннар уйнаганнарын хәтерлидер. «Чәйнәп торырга бир әле» дип сагызны кеше авызыннан алу гадәти хәл санала иде. Шул бер башланган сагызны әллә ничә кеше чәйнәүне бер горурлык итеп сөйләп йөрүләр әле дә истә. Ул чакта чисталык турында беркем дә уйламаган. Сагызны чит ил кешеләреннән сорап йөрү очраклары да булган.

Рәсми органнар һәм комсомол әһелләре, укытучылар сагыз яратучыларның башыннан сыйпамаган, әлбәттә. Көнбатышка табынганнары өчен укучыларны пионер җыелышларында тикшергәннәр. Җитмәсә, рәсми пропаганда сагыз чәйнәү ашказаны өчен зыянлы дип гел тәкрарлап тора.

1975 нче елның 10 мартында Мәскәүдә «Сокольники» спорт сараенда Канада һәм СССРның яшүсмерләр җыелма командалары арасында хоккей матчы була. СССРда хоккей ул чорның иң популяр спорт төре булгандыр, мөгаен. Күпләр данлыклы хоккейчылар Харламов, Петров кебек уенчы булырга хыялланды. Шуңа да «Сокольники» спорт сараена матч карарга 11-16 яшьлек бик күп балалар килә. Сагыз җитештерүче «Wrigley» компаниясе бу матчта Канада командасының спонсоры була. Уен барышында Канада үсмерләре совет егетләрен «Ригли» сагызы белән сыйлый. Юмарт кунакларның дефицит сагыз белән сыйлаганнары турындагы хәбәр бик тиз тарала.

Өченче период тәмамлануга Канада командасыннан берәү трибунага бер уч сагыз ыргыта. Трибунадагы балалар шундук сагызга ташлана, һәркем “Ригли”ны эләктереп калырга тырыша. Шул арада балалардан бер күч барлыкка килә. “Сокольники” җитәкчелеге чит ил спортчыларның кулларына фото һәм видеокамералар алуларын күргәч, бу хәл Көнбатыш матбугатына эләгүеннән куркып, спорт сараендагы утны сүдерергә куша. Караңгылыкта үсмерләр дә, олылар да абынып-сөртенеп, берсен-берсе таптый башлый. Рәсми мәгълүматларга  караганда фаҗигадә 21 кеше үлә, шуларның 13е — балалар. Егерме биш кеше төрле тән җәрәхәтләре ала.

Әлбәттә, бу куркыныч вакыйгадан соң җитди тикшерү башлана. Спорт сарае директоры, аның урынбасары, матч вакытында тәртип өчен җаваплы булган эчке эшләр идарәсе башлыгы, үз вазыйфаларына салкын караганнары өчен дигән сылтама белән, төрле срокка хөкем ителәләр. Дөрес, җәзага тартылучылар шул ук елның декабрь аенда амнистиягә эләгә. Спорт сараен озак вакытка ремонтка ябалар.

Шул чорның цензура тәртибе буенча, бу вакыйга турында гәҗитләргә язу, радио-телевидениедә сөйләү катгый тыела. Сорау алынган шаһитләрдән бу вакыйганы башкаларга сөйләмәү турында  ышанычнамә (расписка) алына. Без капчыкта ятмый дигәндәй, тора-бара бу хәл барыбер халыкка мәгълүм була, җәмгыятьттә хәл катлаулана, хәтта чуалышлар да булып ала. Мәсьәләне хөкүмәт дәрәҗәсендә тикшергәннән соң, 1980 нче елгы Олимпиаданың да якынлашып килүен искә алып, СССРда сагыз җитештерә башлау турында  карар кабул ителә. Ул чит ил сагызына булган ажиотажны да киметер, фаҗигагә бәйле шау-шуны да басарга ярдәм итәр дип саныйлар. 1976 нче елда Ереванда сагыз җитештерүче беренче линия сафка баса. Икенче линия  Ростов-на-Дону шәһәрендә макарон фабрикасында ачыла.

Ә менә фаҗига корбаннарын XXI  гасырда гына  искә төшерәләр — 2013 нче елның апрелендә «Сокольники» стадионында алар истәлегенә мемориаль тактаташ куела.

Мәрьям Заһиди