Бәһаләнмәгән каһарманнар

Бөек Ватан сугышында 1942-1943 нче елларда “Идел — Урал” легионы составында 7 батальонда якынча 7 мең татар әсире булган. Ә легионның төрле структураларын кушсаң, барлыгы 25-30 мең тирәсе  булуы ихтимал, дип фаразлый тарихчылар.
Иң беренче булып атаклы 825 нче батальон төзелә. Әлеге легион Идел буе халыкларыннан торган. Аларның күпчелеге 1941 һәм 1942 нче елларда  әсирлеккә алынган татарлар була. 1943 елда гитлерчылар 825 нче батальоны Витебск шәһәре янындагы белорус партизаннарына каршы сугышка ташларга планлаштыра.

Партизаннар биредә фашист гарнизоннарын яндырган, Кызыл Армияне  разведка мәгълүматләре белән тәэмин иткән. Немецларның җитәкчелеге моңа җавап итеп вакыты-вакыты белән Витебск ягына башкисәрләрне җибәргән. Шундый экспедицияләрнең берсе «Яшен шары» исемен йөрткән. 28 мең солдаты булган дошман Витебск районында 6 меңлек партизан төркемен чолганышка ала. 20 нче февральда бирегә 825 нче батальон килә һәм ул немецлар ягында сугышкан казаклар отрядын алыштырырга тиеш була. Әмма татарларның үз ватандашларына каршы сугышырга бернинди теләкләре булмый. 23 февраль көнне батальонда хезмәт итүче легионерлар алманнарга каршы баш күтәрә. 900 кешенең 557се партизаннар ягына күчә. Алга таба алар Белоруссияне фашистлардан азат иткәндә батырларча көрәшә.
Бүгенге көннәргә 825 нче батальонда хезмәт иткән легионерларның батырлыкларын дәлилләүче уникаль документлар сакланган. Партизан отряды комиссары Григорьев имзалаган документлар нигезендә  75 ел элек булган вакыйгаларны  күзалларга була. » Татарлар батырларча кыю көрәште, күпчелеге яу кырында куркуны белми кан койды» , — дигән сүзләр бар анда.
Истәлекләргә караганда, 1943 нче елның 21нче февраленда 825 нче батальонда табиб булып хезмәт иткән Жуков партизан хатын Нина Буйниченко йортында урнаша. Ул йорт хуҗасы белән ачыктан-ачык сөйләшә торган була. Табиб Нинага Белоруссиягә килгәнче үк Кызыл Армия ягына күчергә уйлап йөргәнен әйтә. Команда составыннан тагын 6 кешенең шундый ук теләге булуын хәбәр итә. Аларның фамилияләрен, кем булып хезмәт иткәннәрен дә сөйләп бирә. Бу исемлектә командир адъютанты Таджиев, штабның рота командиры Мөхәмәдов, командир ярдәмчесе Латыйпов, взвод командирлары Юсупов, Галиев, Трубкин, хуҗалык бүлегенең взвод командиры Рәхимов була. Күрәсең, алар совет гаскәрләре ягына күчүне күптән  планлаштырганнар. Форсат чыгу белән аны шунда ук тормышка ашырырга булганнар.
Сугыш барышында легионерлар 74 немецны һәм татар милләтеннән булган 3 рота командирын да үтерәләр. Әмма штабның машина йөртүчесе сатлык җан булып чыга. Ул батальон командиры майор Зексны машинада качырып алып китә. Аны легионерлар тере килеш кулга алып партизаннарга тапшырырга тели. Бәрелеш вакытында немецлар батальон табибы Жуков, Таджиев һәм Рәхимовны кулга ала. Партизаннар ягына 506 кеше күчә. Үзләре белән алар партизаннарда булмаган туплар, танк һәм кул пулеметлары, патроннар, снарядлар, миналар алып килә.
Татарлардан торган батальонның партизаннар ягына күчүе фронт өчн зур әһәмияткә ия була. Беренчедән, ул Витебск районында немецларның уң як флангтагы хәлен катлауландыра. Икенче яктан, алман җитәкчелегенең татарлардан торган легионерларына ышанычын бетерә. Әлеге баш күтәрүдән соң, бәладән баш — аяк дип, Көнчыгыш фронтка озатылырга тиешле 826 нчы батальон Голландиягә Бред шәһәре районына күчерелә. Өченчедән, мондый кораллы баш күтәрүнең уңышы турындагы хәбәр татар легионнары арасында гына түгел, башка легионнарга да тарала. Бу фашистларга каршы көрәшне тагын да активлаштыра.
Элеккеге легионерларның язмышы шактый катлаулы булган. Батырларның күбесе фашистлар белән көрәшкәндә һәлак була. Күбесе “ сатлык җан ” дип совет лагерьларына озатыла. Иң кызганычы, легионда катнашкан меңнәрчә милләттәшләребезнең  кан белән акланган исемнәре әле дә туганнарына, якташларына кайтып җитмәгән. Бүгенгәчә аларның каһарманлыгы тиешенчә бәһаләнмәгән.
Бүген » Идел – Урал » легионының 7 мең кешесе арасында нибары 20 кеше акланган. 825 нче батальонда баш күтәрүне оештыручыларның биография һәм документларын барлау буенча белгечләрне авыр эзләнүләр көтә. Шул исәптән үзен Жуков дип атаган Чувашиядән табиб Григорий Волков, бүлекчә командиры Рәшид Таджиев, Александр Трубкин, Хөсәен Мөхәмәдов, Әхмәт Галеев һәм башкаларныкын. Тарихчылар фикеренчә, 1943 нче елның февраленда алар кылган  батырлык тиешле дәрәҗәдә бәяләнмәгән.
Шунысын да әйтергә кирәк, 2009 нчы елның 10 нчы ноябренда Витебск өлкәсендә Татарстан Республикасы Белоруссияне азат итүдә көрәшкән татарлар истәлегенә мемориаль һәйкәл ача.

Мәрьям Заһиди

  1. Татарларның бәйсезлек омтылышы тарихы өчен мөһим бер фактны искә төшергән өчен рәхмәт. Искәндәр Гийляҗевнең бу турыдагы әсәре генә бар, Фәвзийә Бәйрәмова да бу турыда язган иде, минем белүемчә. Азатлык радиосы тарихы турында әзерләгән хезмәтемдә бу чорга да тукталам. Мәгълүм әле дә татарларның тулы тарихы язылып бетмәде. Моның сәбәбе дә бәлки, татарлар үткәндә үз тарихлары турында, берничә искәрмәдән тыш, әсәр язмадылар.

Добавить комментарий

Ваш e-mail не будет опубликован.



Бу мәкаләләрне дә укырга тәкдим итәбез

Башка кызыклы язмалар

16+ © 2018-2021. Разработка сайта: Диалогия 

"Җайдак" интернет-басмасы язмаларын һәм хәбәрләрен социаль челтәрләрдә, массакүләм мәгълүмат чараларында таратканда гиперсылтама кую
яки "Җайдак" интернет-басмасы" дип язманың чыганагын күрсәтү мәҗбүри.

Өскә мен